Punkty spustowe – objawy, mapa, terapia

Co to są punkty spustowe?

Punkty spustowe (ang. trigger points) to ukazane na mapie bolesne zgrubienia, guzki lub pasma w mięśniach. Są one częstą przyczyną sztywności i bólu karku, pleców oraz okolic łopatki. Mogą też powodować napięciowe bóle głowy. Terapia punktów spustowych polega na masażu powięziowym i zastrzykach, które neutralizują punkty spustowe, usuwają kwasicę oraz rozciągają sklejone powięzie.

Punkty spustowe – objawy

Głównym objawem punktów spustowych jest ból mięśniowo-powięziowy, który pacjenci określają jako głęboki, palący, ćmiący czasem elektryczny i pulsujący. Zdarza się, że bólowi w mięśniu towarzyszy uczucie mrowienia skóry lub swędzenie. W części przypadków ból jest rzutowany (udzielony, przeniesiony), czyli odczuwalny w innym miejscu niż znajduje się jego przyczyna. Ból ten czasem promieniuje, czyli „strzela” do innych obszarów ciała.

Stąd pochodzi nazwa, gdyż tak jak pociągnięcie za spust broni palnej powoduje wystrzał, tak naciśnięcie punktu spustowego wyzwala ból, który promieniuje do innych części ciała. W większości przypadków ból występuje jednak przede wszystkim w okolicy wyczuwalnego zgrubienia w mięśniu, na przykład pod łopatką.

Podczas uciśnięcia punktu spustowego następuje znaczne wzmożenie bólu, który chorzy określają jako „wściekły”. Charakter bólu przypomina w pewnym stopniu dolegliwości towarzyszące tzw. zakwasom mięśni, które pojawiają się po ciężkim wysiłku. Często punkty spustowe umiejscawiają się w mięśniach pośladka i mogą stamtąd promieniować do kończyny dolnej.

Ból nasila się po wysiłku, szczególnie długotrwałym, wymagającym albo utrzymywania przez dłuższy czas takiej samej pozycji ciała lub wielokrotnego powtarzania tej samej czynności. Ból często zmniejsza się pod wpływem alkoholu, jednak po zaprzestaniu jego działania wraca z większą siłą. Szczególnie wzmaga się on po zakończeniu ciągu alkoholowego wtedy, kiedy następuje również drżenie rąk, poty, uczucie bicia serca i niepokój.

Silny orgazm może na pewien czas spowodować zmniejszenie lub nawet całkowite ustąpienie bólu. Również ciepła kąpiel lub prysznic mogą na pewien czas przynieść ulgę. Przewianie często nasila objawy.

Punkty spustowe – przebieg schorzenia

Ból zaczyna się niewinnie, najczęściej od niewielkiego pobolewania, które początkowo może pojawiać się i znikać. Następnie ból staje się coraz częstszy, a w końcu stały. Siła bólu również z czasem wzrasta. Mięśniowo powięziowe punkty spustowe pojawiają się w nowych miejscach, przez co dolegliwości rozprzestrzeniają się na inne partie ciała.

Do bólu dołącza się sztywność oraz osłabienie mięśni. Mięśnie są twarde w dotyku i można w nich wyczuć bolesna zgrubienia, pasma lub guzki. Przebieg nieskutecznie leczonej choroby jest przewlekły, zdesperowani pacjenci uciekają się do różnych metod leczenia, nawet do wielokrotnych operacji neurochirurgicznych lub metod medycyny alternatywnej.

Znany mi jest przypadek, kiedy doprowadzona do ostateczności kobieta sama sobie wkłuła zwykłą krawiecką igłę punkt spustowy w pośladku. Igła ta utkwiła tak głęboko, że trzeba było ją chirurgicznie usunąć. Długotrwały ból odbiera radość życia, a chorzy mogą tracić nadzieję na poprawę. Punkty spustowe mogą prowadzić do powstania tak zwanej zbroi mięśniowej, która w dotyku przypomina sztywny pancerz, zlokalizowany najczęściej na plecach.

Sztywność i ból mogą przyczyniać się do powstania przykurczów oraz do ograniczenia aktywności fizycznej. Czasem będący objawem punktów spustowych ból mięśniowo powięziowy pojawia się tylko po jednaj stronie ciała.

Punkty spustowe – mapa

Punkt spustowy może pojawić się w każdym mięśniu. Mapa punktów spustowych punktów spustowych pomoże w ich znalezieniu, jednak należy pamiętać, że każdy pacjent jest inny. Punkty te układają się wzdłuż pewnych linii, które są znane jako łańcuchy mięśniowo-powięziowe. Najczęstsze lokalizacje punktów spustowych wymienione są poniżej.

Kark

Bolesne zgrubienie na karku najczęściej pojawiają się u osób, które pracują długo przy biurku, trzymając głowę pochyloną do przodu. Punkty spustowe mogą występować na obszarze całego karku, również w tylnej części głowy, powodując ból głowy z tyłu, który może promieniować do skroni, czoła i oczu. Zgrubienie na szyi i z tyłu głowy może być wynikiem choroby kręgosłupa szyjnego, na przykład jego dyskopatii i będącej jej wynikiem rwy barkowej.

Bark

Punkty spustowe mogą powodować znaczną bolesność oraz ograniczenie ruchów w stawie barkowym. Często występują w tylnej jego części, w mięśniu naramiennym.

Przedramię

Przedramię może być miejscem występowania punktów spustowych. Powodują one nadmierne napięcie i sztywność mięśni przedramienia. Może to prowadzić do bolesnego zespołu łokcia tenisisty lub golfisty.

Górny grzbiet

Punkty spustowe na plecach są najczęściej umiejscowione w okolicach górnego grzbietu. Szczególnie dokuczliwy jest ból pod łopatką, najczęściej lewą. Dolegliwości mogą występować również jako bóle między łopatkami. Generalnie punkty spustowe górnej części pleców występują wokół łopatek, w szczególności w mięśniu czworobocznym, dźwigaczu łopatki oraz w górnych częściach mięśni najszerszych grzbietu. Do napięcia i sztywności tych mięśni dołącza się często mięsień prostownik grzbietu powodując bolesne zgrubienie na plecach przy kręgosłupie. Uciążliwość bólu polega na tym, że trudno jest znaleźć pozycję ciała, w której on ustępuje. Występują u osób, które długo siedzą za biurkiem bez opierania górnej części pleców o fotel oraz bez opierania przedramion o podłokietniki. Są też względnie częste u osób długotrwale pracujących rękoma w pozycji stojącej. Często współistnieją ze skoliozą (skrzywieniem kręgosłupa) lub z odstającą łopatką.

Dolny grzbiet

Punkty spustowe dolnego grzbietu mogą być bardzo dokuczliwe, najczęściej powodują silny ból podczas schylania się oraz ruchów skrętnych kręgosłupa. Mogą być duże, chorzy mogą od czasu do czasu wyczuwać je jako zgrubienia lub górki na dole pleców.

Pośladki

Ból pośladka może być spowodowany przez trigger points. Najczęstsza lokalizacja punktów spustowych to tylno boczna część pośladka, czyli mięsień pośladkowy średni. Bolesne zgrubienia na pośladku mogą mogą też umiejscawiać się w mięśniu gruszkowatym. Ten ból mięśniowo powięziowy często pojawia się w rwie kulszowej.

Pasmo biodrowo piszczelowe uda

Punkty spustowe często umiejscawiają się z boku uda w mięśniu czworogłowym, często pod pasmem biodrowo piszczelowym, lub do przodu od niego. Mogą towarzyszyć rwie kulszowej lub chorobom stawu biodrowego.

Na łydce

Bolące zgrubienie na łydce może może być punktem spustowym. Taki ból mięśnia łydki może być skutkiem długotrwałego skurczu lub przewlekłej rwy kulszowej. Najczęściej występują w mięśni piszczelowym średnim i trójgłowym łydki.

W pachwinie

Bolące zgrubienie w pachwinie to nie koniecznie punkt spustowy, może to również być węzeł chłonny, zwłaszcza kiedy przypomina guzek. Ból mięśniowo powięziowy i trigger points w pachwinie często towarzyszy zwyrodnieniu stawu biodrowego.

Głowa

Najczęściej punkty spustowe umiejscowione są na skroniach, ale mogą występować też w innych mięśniach głowy. Ból może promieniować do twarzy oraz zębów. Czasem imituje bóle zębów i może prowadzić do ich niepotrzebnego wyrwania przez dentystę. Punkty te mogą być źródłem napięciowych bólów głowy oraz migren.

Żuchwa

Punkty spustowe żuchwy często umiejscawiają się mięśniach zaciskających zęby, z których najsilniejszym jest żwacz. Znajduje się on od strony twarzy między policzkiem, a dołem żuchwy. Trigger points w mięśniach żwaczach pojawiają się u osób, które często zaciskają zęby lub zgrzytają zębami podczas snu (bruksizm). Może temu towarzyszyć zwyrodnienie oraz ból stawu skroniowo żuchwowego.

Szyja

Punkty spustowe szyi zlokalizowane są najczęściej w mięśniu mostkowo-obojczykowo-sutkowym oraz w mięśniach położonych po jej bokach oraz pod żuchwą. Częstsze są u osób, których praca wymaga stałego skrętu głowy w jedną stronę jak to ma miejsce w przypadku lakierników samochodowych. W szyi przebiega wiele istotnych dla życia struktur takich jak duże naczynia krwionośne, tchawica oraz nerwy, dlatego terapia punktów spustowych w tej okolicy powinna być prowadzona wyłącznie przez osoby z dużym doświadczeniem i dokładną znajomością anatomii.

Pod pachą

Punkty spustowe pod pachą występują najczęściej w mięśniu zębatym przednim. Znaczny ból występuje wtedy przy kichaniu lub głębokim oddechu. Częstsze są u osób z odstającą łopatką. Trzeba pamiętać, że bolesne zgrubienie pod pachą, lub guzek może być na przykład węzłem chłonnym, dlatego w celu uzyskania diagnozy i leczenia należy udać się do odpowiedniego specjalisty.

Klatka piersiowa – punkty spustowe i arytmia

Punkty spustowe mogą występować w mięśniach klatki piersiowej. W mięśniu piersiowym mniejszym często towarzyszą bólowi pod łopatką. W mięśniu piersiowym większym opisywano punkty spustowe, które miały związek z arytmią, czyli nieregularnym biciem serca takim jak migotanie przedsionków. Terapia takich punktów spustowych powodowała ustąpienie arytmii.

Brzuch

Mięśnie spustowe w mięśniach brzucha najczęściej pojawiają się u osób z nadmierną kifozą i sztywnością kręgosłupa piersiowego. Z reguły znajdują się w mięśniach skośnych, ale mogą też pojawiać się w mięśniach prostych. W części przypadków powodują ból w okolicy pachwiny.

Mechanizm powstawania punktów spustowych

Mechanizm ten jest przedmiotem wielu teorii. Najbardziej udowodniona jest teoria patologicznego skurczu i kwasicy. Obecnie dużą popularność zdobyła również teoria FDM.

Patologiczny skurcz i kwasica

Teorią, do której najbardziej się przychylam jest ta, iż punkt spustowy jest efektem patologicznego skurczu mięśni. Nie jest to skurcz całego mięśnia, ale jedynie niewielkich jego włókien. W przypadku skurczu całych mięśni, na przykład podczas skurczu łydki powstaje naprężenie w ścięgnach i wyzwala się przez to mechanizm rozkurczający mięsień. W przypadku, gdy skurcz dotyczy jedynie małych włókien, ścięgna nie są napinane, a przez to skurcz trwa przez długi czas. Długotrwały skurcz tych włókien prowadzi do ich niedokrwienia i niedotlenienia, a w efekcie do nagromadzenia się w punkcie spustowym metabolitów takich jak kwas mlekowy, co powoduje piekący ból podobny do tzw. zakwasów, które pojawiają się po intensywnym wysiłku. Z biegiem czasu dochodzi do wzmożonej wrażliwości danej części mięśnia, który staje się znacznie bardziej wrażliwy na ucisk oraz jeszcze łatwiej ulega skurczowi. Powstaje samo napędzająca się kaskada działająca w mechanizmie tzw. błędnego koła. Z biegiem czasu pierwotny punkt spustowy może powodować powstanie wokół siebie coraz więcej punktów, zwanych punktami satelitarnymi. Może to mieć związek z wciąż wytwarzaną kwasicą, gdyż u zwierzą laboratoryjnych wstrzyknięcie kwaśnego roztworu do mięśni powoduje przewlekły ich przewlekły ból.

Teoria FDM

Teoria FDM zakłada, że główną przyczyną bólu punktów spustowych są zaburzenia dotyczący powięzi, czyli błony otaczającej mięśnie. To między innymi jej pofałdowanie, pomarszczenie i nieprawidłowe ułożenie włókien ma powodować ból.

Czynniki ryzyka punktów spustowych

Przeciążenie mięśni

• Wady postawy
• Długotrwałe utrzymywanie tej samej, nieergonomicznej pozycji lub wielokrotne powtarzanie tej samej czynności
• Dysproporcja siły mięśniowej prowadząca do nieprawidłowej biomechaniki. Na przykład u osób, które ćwiczą jedynie mięśnie widoczne z przodu ciała całkowicie zaniedbując jego tył.
• Inne zespoły bólowe przebiegające z długotrwałym napięciem mięśni oraz zaburzeniami w poruszaniu się. Przykładem jest pojawianie się punktów spustowych w przewlekłej rwie kulszowej.
• Ucisk na korzenie nerwowe, którego przykładem jest rwa kulszowa lub rwa barkowa.

Wzmożone ogólne napięcie mięśniowe

• Wrodzona, czasem dziedziczna wzmożona pobudliwość i siła mięśni, która występuje u osób z natury silnych, energicznych, lubiących wysiłek, sport oraz pracę fizyczną. Najczęściej są to osoby, które odbierane są przez otoczenie jako panujące nad swoimi emocjami, przyjazne, o dobrym usposobieniu.
• Długotrwały stres emocjonalny
• Brak lub niewystarczająca aktywność fizyczna

Uszkodzenie mięśni

• Statyny, czyli leki stosowane do obniżenia poziomu cholesterolu. Często stosowane statyny to Atorwastatyna oraz Simwastatyna. Leki te mogą uszkadzać mięśnie poprzez obniżanie poziomu koenzymu Q10 oraz zaburzanie metabolizmu cholesterolu.
• Tłuszcze trans, czyli tłuszcze otrzymane syntetycznie w procesie utwardzania tłuszczów roślinnych. Przykładem produktów z dużą zawartością tłuszczów trans są margaryna i masło roślinne. Tłuszcze trans wbudowują się w błonę komórkową mięśni, co zaburza ich prawidłowe funkcjonowanie

Punkty spustowe – diagnoza

Rozpoznanie punktów spustowych wymaga dużego doświadczenia. Ból jest często rzutowany, czyli pacjenci zgłaszają ból w innym miejscu, niż jest zlokalizowane jego źródło, co może utrudniać diagnozę. Zdarza się, że pacjenci latami przechodzą wiele rodzajów terapii, zanim ktoś postawi prawidłową diagnozę i wdroży prawidłowe leczenie punktów spustowych. W badaniu ważny jest wywiad, ale najbardziej istotne jest badanie dotykiem przez kogoś, kto wie jak znaleźć punkty spustowe. W niektórych przypadkach lekarz może też zlecić pewne badania dodatkowe.

Jak znaleźć punkt spustowy?

Za zgrubienia lub guzki w mięśniach odpowiadają nie tylko punkty spustowe. Część z nich może być objawem groźnych chorób, dlatego postawienie diagnozy należy pozostawić specjaliście. Specjalne kursy uczą jak znaleźć punkty spustowe na ciele, ale dopiero duże doświadczenie, cierpliwość i wrodzony talent pozwala na ich precyzyjne znalezienie. Zastrzyki do punktów spustowych z rozcieńczonego środka znieczulającego pozwalają na rozluźnienie mięśni i bardziej precyzyjną lokalizację zgrubień w mięśniach, zwłaszcza tych położonych głęboko.

Terapia punktów spustowych

Aby skutecznie wyleczyć trigger points należy je wyłączyć – czyli sprawić, aby tworzące je mięśnie przestały się kurczyć. Terapia punktów spustowych w lżejszych przypadkach opiera się na masażu powięziowym i podobnych technikach stosowanych przez fizjoterapeutów. Należą do nich stretch and spray, relaksacja poizometryczna oraz ucisk punktu spustowego.  Wykonywane przez lekarza zastrzyki do punktów spustowych zapewniają dużą skuteczność, szybki efekt oraz większy komfort terapii. Zawsze należy przede wszystkim starać się wyleczyć pierwotne przyczyny bólu, na przykład rwę kulszową.

Masaż punktów spustowych

Jedną z metod terapii mięśniowo powięziowej jest głęboki masaż powięziowy punktów spustowych, jednak, aby przyniósł on skutek musi być bardzo intensywny, co wymaga użycia znacznej siły. Z tego powodu skuteczny masaż może okazać się bardzo bolesny i część pacjentów nie jest wstanie go wytrzymać. Jeżeli punkty spustowe zlokalizowane są głęboko, na przykład w okolicy tylno-bocznej pośladka, nawet doświadczony fizjoterapeuta, który wie jak masować punkty spustowe, może nie być w stanie do nich dotrzeć. Również kiedy rozwinie się uogólniona sztywność i zbroja mięśniowa, sama fizjoterapia często nie wystarcza.

Dużą pomocą w terapii może być wysokiej jakości elektryczny masażer ręczny lub piłka do masażu wibracyjnego. Po odpowiednim przeszkoleniu przez specjalistę można takich przyrządów używać w domu. Dzięki wykorzystaniu wibracji energia jest przekazywana głęboko do mięśni, co często znacznie pomaga w bólu mięśniowo powięziowym. Podobne zastosowanie ma roller wibracyjny.

Zastrzyki do punktów spustowych

Według teorii FDM przyczyną punktów spustowych i bólu jest pomarszczenie i sklejenie powięzi, czyli otaczającej mięśnie błony. Można ją porównać do gumowego balonu, z którego spuszczono powietrze. Powierzchnia takiego balonu jest pomarszczona i posklejana.

Zastrzyki wygładzają powięź wypełniając mięśnie od wewnątrz. Poprzez podanie płynu do środka mięśnia jego powięź mięśniowa wygładza się i rozkleja, podobnie jak powierzchnia napompowanego balonu. Dlatego zastrzyki do punktów spustowych są skuteczniejsze od masażu powięziowego. Ponadto zastrzyki mają jeszcze inne lecznicze działania:

1. Przebijająca punkt spustowy igła rozbija go powodując rozkurcz mięśni. Kiedy napięcie mięśniowe spada, ból zmniejsza się, a ukrwienie mięśni poprawia się.
2. Wstrzykiwany płyn znieczula i neutralizuje kwasicę oraz wypłukuje nagromadzone metabolity.

Zastrzyki do punków spustowych, a suche igłowanie

Suche igłowanie polega na nakłuciu mięśnia samą igłą, bez podania żadnego płynu. Dlatego też zabiegi suchą igłą nie wygładzają powięzi i nie wypłukują szkodliwych metabolitów oraz nie neutralizują kwasicy.

Kiedy stosuje się terapię punktów spustowych zastrzykami?

Jeżeli masaż powięziowy i inne formy fizjoterapii nie działają lub pacjent pragnie leczenia mniej bolesnego, bardziej komfortowego oraz przynoszącego szybsze i pewniejsze rezultaty, lekarz wykonuje ostrzykiwanie punktów spustowycyh z użyciem rozcieńczonego środka znieczulającego, co nazywane są również blokadą punktów spustowych. Aby dotrzeć do trudno dostępnych mięśni, część injekcji jest wykonywana pod USG, które obrazuje mięśnie oraz kontroluje pozycję igły. Zastrzyki do punktów spustowych to bardzo skuteczna metoda terapii. Towarzyszący zastrzykom ból jest bardzo krótki, dlatego że do bolesnego punktu podawany jest środek uśmierzający ból. Po zabiegu nastrzyknięcia punktów spustowych pacjenci często czują znaczną ulgę oraz kojące rozluźnienie. Jest to zabieg ambulatoryjny, po którym pacjent udaje się do domu. W dniu zastrzyku nie powinno się prowadzić samochodu. Przez kilka dni ostrzyknięte mięśnie mogą być obolałe. W ciężkich przypadkach niekiedy trzeba wykonać serię 3 sesji zastrzyków, w innych wystarczy jedna sesja.

Terapia Botoxem

Leczenie zastrzykami z Botoxu ma na celu osłabienie nadaktywnych mięśni i jest zarezerwowane dla szczególnych przypadków. Tę formę terapii stosuje się między innymi w bruksizmie, aby osłabić mięśnie powodujące zgrzytanie zębami podczas snu.

Zapobieganie nawrotom

Po pierwsze, w miarę możliwości należy wyeliminować przyczyny, które wywołały powstanie punktów spustowych. Bez tego punkty spustowe mogą szybko wrócić. Czasem wystarczy polepszenie ergonomii pracy i poprawa postawy. W tym celu wykonuje się specjalne ćwiczenia, które wzmacniają oraz rozciągają odpowiednie mięśnie. Najpierw należy jednak wyleczyć bolesne punkty spustowe, gdyż intensywne rozciąganie i ćwiczenie bolących mięśni może nasilać ból. W przypadku puntów spustowych wywołanych przez dyskopatię lub zwyrodnienie stawów kręgosłupa należy najpierw wyleczyć kręgosłup, co najczęściej udaje się osiągnąć stosując nowoczesne leczenie bezoperacyjne. Aby zapobiec nawrotom można stosować terapię puntów spustowych w domu, przy użyciu specjalnych przyrządów lub piłeczki tenisowej.

Andrzej Kroszczyński Specjalizacja: Lekarz rehabilitacji medycznej

Jako specjalista w dziedzinie nieinwazyjnego leczenia przepuklin i bólów kręgosłupa, moim zadaniem jest przynosić ulgę pacjentom doświadczającym bólu. Artykuły medyczne dostępne na stronie przygotowuję na podstawie swojego doświadczenia oraz aktualnych prac naukowych.